ابراهیم موسوی قزوینی

اِبْراهیمِ موسَوی قَزْوینی، ابن محمد باقر موسوی (1214-1264ق / 1799- 1848م)، فقیه و اصولی شیعه، صاحب ضوابط الاصول.
پدر او از سادات موسوی «خویین»، یكی از آبادیهای پیرامون قزوین بود. ابراهیم در قزوین زاده شد و در كودكی همراه پدر به كرمانشاه كوچ كرد. مقدمات علوم متداول را نزد مدرسان آنجا آموخت. پس از آن عازم عراق شد و در كربلا مسكن گزید. در آغاز نزد سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) درس خواند و آنگاه علم اصول را از شریف‌الدین محمد آملی مازندرانی معروف به شریف العلماء (د 1246ق / 1830م) فرا گرفت. پس از آن به قصد فراگیری علم فقه به نجف سفر كرد. در آنجا مدتی نزد فقیهان بنامی چون شیخ علی آل كاشف الغطاء (د 1253ق / 1837م) و شیخ موسی آل كاشف الغطاء (در 1243ق / 1827م)، سطوح عالی فقه را آموخت (خوانساری، 1 / 38- 39؛ تنكابنی، 4-5)، نیز نزد سید محمد صاحب مناهل درس خواند (امین، 2 / 204).
قزوینی پس از چندی به كربلا بازگشت. در این هنگام مجتهد و عالمی بنام بود و حوزۀ درسی در مدرسۀ سردار تشكیل داد كه شاگردان بسیاری در درس او گرد آمدند. پس از چندی استادش شریف العلماء درگذشت و قزوینی عملاً جانشین او شد و به زودی شهرت و مرجعیت تام یافت، تا آنجا كه غالب شیعیان عراق و ایران و هند از او تقلید می‌كردند. در حدود 1260ق / 1844م آشوب شیخیه ــ پیروان شیخ احمد احسایی و سید كاظم رشتی ــ در كربلا بالا گرفت. قزوینی كه از مخالفان آن گروه بود، مورد تعرض و آزار قرار گرفت و چون در كربلا عرصه بر او تنگ شد، ناگزیر آهنگ كاظمین كرد، اما پس از چندی به كربلا بازگشت (تنكابنی، 13). حوزۀ درس قزوینی بسیار وسیع و مورد توجه بود، چنانكه غالب عالمان و مجتهدان بنام ایران و عراق سدۀ 13ق / 19م از آن بهره گرفته‌اند كه نامدارترینشان عبارتند از سید حسین ترك كوه كمری، زین‌العابدین طبرسی بارفروشی، ملاعلی كنی، سید اسدالله شفتی اصفهانی، عبدالحسین رازی، مهدی كجوری، محسن اردبیلی، محمد باقر خوانساری، ابوالحسن تنكابنی، میرزا محمد تنكابنی، محمد كریم مجتهد لاهیجی، علی محمد تُرك، میرزا محمد حسن ساروی، میرزا رضا دامغانی، محمد طاهر گیلانی، محمد صادق ترك، میرزا صالح عرب (تنكابنی، 4).
برخی از آثار قزوینی عبارتند از ضوابط الاصول كه تقریرات درس اصول شریف العلماء است و در تهران در 1271ق چاپ شده است (مشار، 599)؛ دلائل الاحكام فی شرح الشرایع الاسلام، خطّی، كه در كتابخانه‌های مجلس (شورا، 12 / 118)، ملك تهران (ملك، 311-312)، وزیری یزد (وزیری، 2 / 486) و رویال اسیاتیك بنگال (ایوانف، I / 306) موجود است؛ نتایج الافكار در علم اصول كه چند بار به چاپ رسیده است (مشار، 944)؛ رسالۀ فقهی، خطی و موجود در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران (مشكوة، 3 / 1740-1742) و سپهسالار تهران (سپهسالار، 5 / 378).
این آثار نیز به وی منسوب است: صلاة الجمعة، القواعد الفقهیة، (مدرس،3 / 377)، الرسالة الرضاعیة (آقابزرگ، 11 / 188)، الفقه الاستدلالی (همو، 17 / 281)، رسالۀ عملیه ( همو، 11 / 212)، حجیت ظنّ و رساله‌هایی به فارسی و عربی در نماز، حج، حرمت غیبت، طهارت و روزه (تنكابنی، 5، 6).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اعتماد السلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، تهران، 1307ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403ق؛ تنكابنی، میرزا محمد، قصص العلماء، تهران، صص 3- 19: خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، تهران، 1390ق؛ شورا، خطی؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش؛ مشار، چاپی عربی، مشكوة، خطی؛ ملك، خطی؛ وزیری، خطی؛ نیز:

Ivanow, Wladimir, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Collection of the Royal Asiatic of Bengal, Calcutta, 1939.

حسین یوسفی اشکوری